Daga Sabo Ahmad
Bincike: Duk da cewa, akwai dokar da ta haramta yin cacar wasanni a Nijeriya, amma kullum sai ƙaru wa take yi, ta hanyar salo iri daba-daban. Binciken da Kamfanin dillancin labarai na Nijeriya ya yi, ya nuna cewa,‘ya Nijeriya na kashe zunzurutun kuɗi har Naira biliyan 1.8 a kan cacar wasannin a kowace rana. Haka kuma binciken ya tabbatar da cewa, taulauci da matsin tattalin arziƙin da aka shiga a Nijeriya, wanda ya haifar da rashin aiki yi, na daga cikin abubuwan da suka kawo wannan caca wadda take ƙaru wa kamar wutar daji a faɗin Nijeriya. Wani yaro Abiodun Kalejaiye ɗan kimanin shekara 16, ya ce, ya fara cacar wasan ne a cikin watan Janairu na shekara ta 2017, lokacin da ya haɗu da wasu abokai da ke zaune a unguwar Agege cikin garin Legas, waɗanda ba su da wani aiki ban da wannan cacar, saboda suna makwabtaka da inda ake yinta.
“kodayake da farko na ɗauka cewa wasa ne kawai, wanda za a yi shi domin nishaɗi, amma sai daga baya na gano cewa, ashe caca ce” wanda ya gaya wa majiyarmu daga gidan da ake wannan caca. Sannan kuma ya ci gaba da cewa,“Idan ka saka Naira150, a wasan kana iya cin Naira dubu 5, zuwa Naira dubu 8, koma fiye da haka, ya danganta da yadda wasan ya fito” wanda ya bayar da cikakkaen bayani cikin harshen Yarabanci.
Faɗa wa cacar da Abiodun ya yi, a matsayinsa na ɗan shekara 18, ya saɓa wa dokar ƙasa kamar yadda majiyarmu ta binciko.
Sashi na 34 na dokar cacar wasa ta shekara ta, 2005 ta bayyana cewa, laifi ne yaro ɗan ƙasa da shekara 18 ya yi cacar wasan.
“Duk shagon da ya ba yaro wanda bai kai shekara 18 ba, takardar shiga gasar cacar, ya aikata laifi, wanda za a iya cinsa tarar Naira dubu 20 ko ɗauri na ƙasa da shekara ɗaya, ko kuma a haɗa duka,” kamar yadda dokar ta ce.
Amma saboda rashin kiyaye doka a ƙasa ya sa dubban yara irin su Abiodun, suka faɗa cikin irin wannan caca har ma ɗaliban da ke makarantun sakandire, su ma da ya wa daga cikinsu sun jefa kansu a cikin wannan caca bisa dalilai daba-daban, musamman a unguwar Agege, da ke cikin garin Legas.
Cacar Wasan Na kawo Kuɗi Masu yawa.
Cacar wasa Kasuwanci ne da ake samun kuɗi da shi saboda haka, Abiodun ya ɗanɗana wannan samu tun yana ƙarami, don haka ya zama ɗaya daga cikin ƙaramin yaron da ya yi suna a dukkan inda ake buga wannan caca a unguwar Agege da ma su sassa na ƙasar nan. Cacar wasan ta taƙunshi sukuwar dawaki da tsren kare da tseren keke, da makamantansu.
“lokacin da nake buga ‘Aja-n-sare’ nakan ci kuɗi ba kamar sauran abokaina ba, wannan wasa yana da samu” in ji Lukumon Sha’ibu da ke irin wannan cacar a wata cibiyar cacar a garin Ijoko cikin jihar Ogun wanda ya faɗa wa majiyarmu da ke gudanar wannan bincike, sannan ya nuna wa majiyar ta mu abubuwa dabn-daban da ya ci a wajen cacar, irin su radiyo da waya.
Shi ma wani yaro ɗan shekara 17 da ke gyaran radiyo ya bayyana cewa, ta hanyar wannan cacar ne ya samu kayan aikin da yake gudanar da sana’arsa ta gyaran rediyo, wadda kuma da ita yake cin abinci da ita a halin yanzu. A shekara ta 2016, John Chukwudi, da ke Oddo Street, unguwar Obalende Legas ya ce, da kuɗin cacar ya sayi fom ɗin, JAMB, kuma ya ja abokansa zuwa wannan kasuwanci, wanda ya bayyana a matsayin kasuwancin da ake samun riba a cikinsa. Mutane na iya cewa, komai dangane da wannan cacar wasan , amma ni dai kam ta biyani domin kuɗin da na samu ta wannan hanyar ne na sayi fom ɗin JAMB, sai ya kasance sakamakona bai yi kyau ba, amma bana zan sake saye kuma ta wannan hanyar zan samu kuɗin in ji wani ɗalibi.
Chukwudi, wanda ke gab da shiga shekara 18 ya gaya wa majiyarmu cewa, da zarar ka fara wannan caca ba za ka iya bari ba, saboda ana samun riba mai yawa.
Ma fi yawan yaran da suke wannan cacar sun bayyana cewa ba ta shafar karatunsu, sai dai binciken da muka yi ya tabbar mana da cewa, wannan labarin ƙanzon kurege ne, domin sukan je wajen cacar har lokacin karatu.
Yawan Ƙananan Yara Masu Cacar Na Ƙaru wa.
Kamar yadda Hukumar kula da wasanni ta jihar Legas, ke cewa doka ta hana duk wani yaro da ke ƙasa da shekara 18 a ba shi damar yin cacar wasan a kowace cibiya da ake gudanar da irin wannan caca. Wakilinmu da ya ziyarci wasu cibiyoyin wannan caca da ke Legas da Ogun ya ga an rubuta a ƙofar shiga cewa, ba a yarda yaro ya zo gurin ya yi cacar ba, musamman ma mata.
“Wata yarinya ‘yar shekara 15 ta bayyana cewa, su wannan dokar ba za ta yi aiki a kan su ba, saboda sun saba suna zuwa suna yi, saboda haka babu wanda ya isa ya hana su, ita ma wata Osita Oregun, da ke Ikeja, a garin Legas mai kimanin shekara 14, ta ce, ma fi yawan gurare ana ƙyale su su yi cacar sbods masu gurin na neman kuɗin da za su biya ma’aikatansu.
A wani shago da ke Agege kan hanyar zuwa sitadiyan, wani ɗan makaranta John Kingsley, ya bayyana wa wakilinmu cewa, duk da cewar yana kula da shago,yakan samu lokaci ya je ya buga cacar. Akwai shagunan da muke zuwa muna yin wannan caca kamar sahago mai lamba IMG_20170929_da 105132 a unguwar Betnaija a Legas
Igwe Charles, ɗan kimanin shekara 15 da ke Broad street, Legas Island, ya ce, sukan shiga kowane shago a garin aLegas su yi cacarsu ba tare da takura ba.
Haka ma wani ɗan makaranta ‘Show-boy’ ya ce, a wasu guraren za ka ga jami’an tsaro na zuwa su ma suna yin cacar don kada garaɓasar samun da ake ta wuce su
Mun San Yin Cacar Ya Saɓa Wa Doka
Amos, ɗan shekara 16 wanda ke zsaune a Oshin Street, kusa da Kudirat Abiola way, Legas, ya ce duk da cewar ya san caca babu kyau, amma yake yi saboda ya samu kuɗin da zai biya buƙatun rayuwarsa. Saboda duk abin da yake son saya zai iya saya da kuɗin cacar, sannan kuma zai iya yi wa kansa hidimar makaranta ta wannan hanya, ya ce ba ya sa kuɗi masu yawa a cacar, saboda kuɗin da ya taɓa ci ma fi yawa su ne, Naira10,000.
Wani ɗan shekara 14 Ogunfolaji Abu, ɗalibin JSS a yankin Oregun da ke Legas, ya ce, mun san cewa babban laifi ne ga yaro ya yi wannan caca, amma ya zama dole mu yi ta saboda mu samu kuɗin da za mu sayi abinci, ya kuma ce iyayensa ba sa son wannan cacar da yake yi, domin har ma sun yi ƙoƙarin hana shi, amma dai abin ya ci tura.
A cikin wata Agusta na 2015, ‘Show-boy’, ɗan shekara 17 ya fara shiga cacar a wannan lokaci, wanda kuma tun daga lokacin ne ya jefa ƙafarsa cikin harkar.
“Kodayake lokacin da na fara ban ci ba, na yi kuma ta yi har sai da na kusan fitar da rai, can dai sai na koma, ashe sa’a ce ta komar da ni, na ci Naira dubu 6, daga nan na fara jin daɗinta”. haka ya gaya wa wakilinmu cikin harsheh Yarabanci.
“Kamar ni ina da ƙawa wadda ta fara wannan cacar saboda taimakon babanta da take wajen gano sakamako, ma fi yawansu sun ƙware wajen wannan cacar, in ji wata yarinya
Shi ma wani yaro ɗan shekara 16 Uche Michael, wanda ke riƙe da tikitin wasan, ya ce ya san cewa, ba kyau ƙaramin yaro ya yi caca.
“Ina yi ne domin in samu kuɗin makaranta, kuma in biya wasu buƙatuna,” in ji shi.
Suleiman Anisere, wanda ke da shago a Amode close, Olusosun, Kudirat Abiola way, Legas, cewa ya yi, “muna hana yara yin caca a nan, sai dai ba zai yiwu kuma mu hana su a wani wurin da ba namu ba”.
Mai shagon Winners Golden Bet a Oregun, Adeyemi Adewale, ya tabbatar da cewa, cacar da ‘yan makaranta ke yi na tauye su wajen karatu, sannan kuma yana kawo koma baya wajen ci gaban ƙasa. Zai sa kuma yaran shi ga miyagun ɗabi’u. Saboda haka ina shawartar yara su guji yin wannan cacar, domin za ta tauye musu rayuwa”.
Tunji Timothy wani taddaijo ne da ya alaƙanta yaɗuwar wannan caca da rashin doka a ƙasa, “Tarbiyya na lalace wa cikin al’umma, kuma gwamnati ba ta taimaka wa wajen ganin an tabbatar da doka a ƙasa, saboda haka ne za ka samu ƙananan yara suna aikata abin da bai kamata ba”
Martanin Hukumomin kula da cacar wasa
Hukumar kula da cacar wasa ta jihar Ogun da ta ƙasa (NLRC) sun kasa samr da bayanin da aka nema a gurinsu na ko akwai wani ƙoƙari da suke yi wajen hana ƙananan yara cacar.
Kodayake wani jami’in Hukumar daga Legas ya mayar da matarni bisa wannan zargin da ake yi wa hukumar.
Gbemisola Ajibose, shi ne sakataren Hukumar kuma mai ba ta shawara a kan harkokin shari’a, ya ce, Hukumar na ɗaukar matakin hana ƙananan yara yin cacar wasan.
Lokacin da wakilinmu ya tuntuɓi Hukumar kan batun wannan ƙalubale, ta ce tana iya ƙoƙarinta wajen ganin dokar hana yara cacar na aiki sosai da sosai.
“Ita ma Hukumar kula da cacar wasan ta jihar Legas ta ce ba ta yin ƙasa a gwiwa wajen ganin an bi dokar sau da ƙafa.
“Yana daga cikin abin da kullum muke sa ido a kansa na ganin cewa dokar hana ƙananan yara cacar wasa na aiki kamar yadda ya kamata a jihar Legas”, in ji Hukumar
Saboda haka, sai Hukumar ta buƙaci goyon bayan jama’a da su sanar da ita a duk inda suka ka ga ana yi wa dokar hana yaran cacar wasan karan-tsaye, domin ɗaukar matakin da ya dace.
